चुंचाळे गावाजवळील शहरासाठी ऑक्सिजन पार्क म्हणून ओळख असणाऱ्या पांजरापोळच्या जैवविविधता क्षेत्रात ‘ल्युसिस्टिक ‘ भारद्वाज या पक्ष्याचे दर्शन झाले. पांढऱ्या रंगाचा भारद्वाज पक्षी पर्यटकांना आकर्षित करीत असून, 30 हजार पक्ष्यांमध्ये एक पक्षी ल्युसिझम पक्षी असल्याचे अभ्यासात पुढे आले आहे. (Greater Coucal Bird or Crow Pheasant)
दरवर्षी नोंदवलेल्या 5.5 दशलक्ष पक्ष्यांपैकी फक्त 236 पक्ष्यांना ल्युसिझम किंवा अल्बिनिझम पक्षी होते. भारद्वाज हा तांबूस-पिंगट रंगाची पिसे असलेला कावळ्यासारखा दिसणारा पक्षी असून, त्याचे शास्त्रीय नाव सेंट्रोपस सायनेन्सिस आहे. कोकिळ, पावशा व चातक या पक्ष्यांचा समावेश ज्या कुळात होतो, त्याच कुळात म्हणजे पक्षिवर्गाच्या क्युक्युलिफॉर्मिस गणाच्या क्युक्युलिडी कुळात भारद्वाजाचा समावेश होतो.
भारद्वाज पक्षी भारत, श्रीलंका तसेच चीन ते इंडोनेशियापर्यंत सर्वत्र आढळतो. तो दाट झुडपे असलेला प्रदेश, शेते, मनुष्यवस्तीला लागून असलेली उद्याने, झाडी या ठिकाणी राहतो. भारद्वाज जास्त उंचीवर उडताना कधीच दिसत नाही, तो या झाडावरून त्या झाडावर, झुडपात लपत छपत उडताना, चालताना दिसतो. भारद्वाजाच्या शरीराची लांबी दीड फुटापर्यंत असते. पिसांचा रंग तांबूस-पिंगट असून, त्यात तपकिरी रंगाची झाक असते. शेपूट लांब, टोकाला रुंद व काळ्या रंगाची असते. चोच काळी व किंचित बाकदार असते. डोळे लालभडक रंगाचे आणि पाय काळे असतात. नर व मादी दिसायला सारखे असतात. मादी एका खेपेला ३-५ पांढऱ्या रंगाची अंडी घालते. अंडी १५-१६ दिवसांत उबतात. (Greater Coucal Bird or Crow Pheasant)
इंग्रज राजवटीत बेसुमार हत्या
एका बाजूला ‘शुभ शुभ’ म्हणून भारद्वाजाला डोक्यावर घेणाऱ्या माणसाने या पक्ष्याला वाईट दिवसही पाहायला लावले होते. पूर्वी प्राचीन भारतात भारद्वाजाचे मांस खाणे, हा अनेक रोगांवरचा इलाज म्हणून सांगितले जायचे. खास करून क्षयरोग आणि फुप्फुसांच्या विकारावर ते अतिशय गुणकारी असते, असा गैरसमज होता. ब्रिटिश शिपायांनी स्वातंत्र्यपूर्व काळात अनेकदा तित्तर पक्षी समजून भारद्वाजला मारले होते. पण त्याचे विचित्र वासाचे व चवीचे मांस त्यांना पचवता आले नाही. त्यामुळे त्यांनी भारद्वाजाला ‘दुःखी तित्तर’ असे अजब नाव बहाल केले होते. इंग्रजांच्या काळात भारद्वाजाची बेसुमार हत्या झाल्याची नोंद आहे.
बर्ड ल्युसिझम म्हणजे काय?
ल्युसिझम किंवा ल्युकिझम अनुवांशिक उत्परिवर्तनामुळे उद्भवणारी असामान्य पिसारा स्थिती आहे, जी रंगद्रव्य, विशेषतः मेलेनिन, पक्ष्यांच्या पिसांवर योग्यरीत्या जमा होण्यापासून प्रतिबंधित करते. ल्युसिझम असलेले पक्षी पांढरे असतात. ल्युसिझम हा निसर्गतः कमी संख्येने जंगली पक्ष्यांमध्ये आढळतो. अल्बिनिझम ही आणखी एक अनुवांशिक स्थिती आहे, जी पक्ष्याचा पिसारा फिकट करू शकते, परंतु अल्बिनो आणि ल्युसिस्टिक पक्ष्यांमध्ये वेगळे फरक आहेत. ल्युसिझमचा परिणाम फक्त पक्ष्यांच्या पिसांवर होतो आणि विशेषत: फक्त मेलेनिन रंगद्रव्य असलेल्या, सामान्यतः गडद पिसे. वेगवेगळ्या रंगांचा ल्युसिस्टिक पक्षी काही रंग चमकदारपणे दाखवू शकतो. विशेषतः लाल, नारिंगी किंवा पिवळा, तर पिसे जे तपकिरी किंवा काळे असावेत, ते फिकट किंवा पांढरे असतात. काही ल्युसिस्टिक पक्षी त्यांच्या पिसांमधील सर्व रंगद्रव्य गमावू शकतात आणि ते शुद्ध पांढरे दिसू शकतात. (Greater Coucal Bird or Crow Pheasant)
दुसरीकडे, अल्बिनिझम सर्व रंगद्रव्यांवर परिणाम करते आणि अल्बिनो पक्षी त्यांच्या पिसांमध्ये कोणताही रंग दाखवत नाहीत. शिवाय, अल्बिनो उत्परिवर्तनामुळे पक्ष्यांच्या त्वचेतील आणि डोळ्यांतील इतर रंगद्रव्यांवरही परिणाम होतो आणि अल्बिनो पक्षी फिकट गुलाबी किंवा लालसर डोळे, पाय आणि फिकट गुलाबी रंग दाखवतात. दुसरीकडे, ल्युसिस्टिक पक्ष्यांचे डोळे, पाय सहसा रंगीत असतात.
ल्युसिझम पक्ष्याच्या अडचणी
हा पक्षी पाहणे हे असामान्य आणि रोमांचक असू शकते. परंतु या स्थितीत असलेल्या पक्ष्यांना जंगलात विशेष आव्हानांना सामोरे जावे लागते. फिकट पिसारा संरक्षणात्मक छटा पक्ष्यांना त्रासदायक ठरू शकतो आणि त्यांना शिकारी पक्षी आणि जंगली मांजरींसारख्या भक्षकांसाठी अधिक असुरक्षित करू शकतो. विणीच्या काळात पिसारा रंग महत्त्वाची भूमिका बजावत असल्यामुळे, ल्युसिझम असलेल्या पक्ष्यांना मजबूत, निरोगी जोडीदार मिळू शकत नाहीत. (Greater Coucal Bird or Crow Pheasant)
कमकुवत पंख
मेलेनिन हादेखील पिसांचा महत्त्वाचा संरचनात्मक घटक आहे आणि व्यापक ल्युसिझम असलेल्या पक्ष्यांना कमकुवत पंख असतात. तसेच कठोर हवामानाविरूद्ध पक्ष्यांचे काही इन्सुलेशन नष्ट होते. पांढरे पंखदेखील उष्णता अधिक कार्यक्षमतेने प्रतिबिंबित करतात, जे उत्तरेकडील हवामानात उबदार राहण्यासाठी सूर्यस्नान आणि सौर किरणोत्सर्गावर अवलंबून असलेल्या पक्ष्यांसाठी घातक ठरू शकतात.
विठ्ठल आगळे
चुंचाळेतील पांजरापोळात पक्ष्यांचा किलबिलाट ऐकण्यास मिळत आहे. दाट वृक्ष, झाडी असलेल्या क्षेत्रात 100हून अधिक जातीचे पक्षी असून, मोरांची संख्याही अधिक आहे. पक्ष्यांसाठी काही क्षेत्र आम्ही राखीव ठेवले असून, या परिसरात स्थलांतरित पक्षीदेखील मोठ्या संख्येने येत असल्याचे दिसून येत आहे. – विठ्ठल आगळे , व्यवस्थापक, पांजरापोळ.
